بر صدر نشینان

آیت‌الله سید حسن صدر مشهور به محدث کاظمینی

آیت‌الله سید حسن صدر (1272 - 1354ق) مشهور به محدث کاظمینی از شاگردان میرزای شیرازی ، عالم مجاهد ومرجع تقلید شیعه ، در قرن چهاردهم هجری می زیست او همچنین نویسنده کتاب «تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام»است که در دفاع از شیعه نوشته است.

نام کامل ایشان «ابو محمد بن سید علامه سید هادی بن سید محمد علی بن سید کبیر سید صالح بن سید علامه سید محمد بن ابراهیم شرف الدّین » است و نسب سید حسن صدر با سی واسطه به امام موسی بن جعفر میرسد [۱].

خاندان

علامه شیخ آقابزرگ طهرانی درباره خاندان ایشان می‌گوید:

خاندان صدر از مشهورترین خانواده‌های علوی و از قدیمی‌ترین آنان در دانش و فضل و ادب و ورع و تقوا و خوبی‌اند. از این خانواده گروهی از علمای برجسته و فقهای بزرگ برخاسته‌اند که از مشهورترین آنان صاحب این شرح حال است. خاندان صدر از خاندان شرف الدین‌اند که اصل آنان از جبل عامل است و هنوز برخی از افراد این خاندان در صور و اطراف آن ساکن‌اند و امروزه پیشوای آنان، حجت بزرگ، سید عبدالحسین شرف الدین، فرزند خواهر صاحب این شرح حال است.

سید صالح فرزند محمد، در فتنۀ جزار به عراق مهاجرت کرد و فرزندان او در اصفهان و کاظمین پراکنده شدند. در واقع، صاحب این شرح حال از خاندان شرف الدین است، اما او به سبب انتساب به عموی پدرش به «صدر» شهرت یافت.

زندگی نامه

او در 29 ماه مبارک رمضان سال 1272 هجری قمری در کاظمین متولد شد.

وپدرش، علامه سید هادی صدر (متوفی: 1316 هـ. ق) از دانشمندان عصر خود به شمار می‌رفت.

وی  در سایۀ پدر بزرگوارش، در شهر مقدس کاظمین رشد و پرورش یافت. در همان شهر مقدمات علوم عربی و منطق و مقدمات فقه و اصول را، با نظارت پدر بزرگوارش فرا گرفت، او فقه و اصول را نزد پدرش(رحمه الله) آموخت و هنوز به هجده سالگی نرسیده بود که، سطوح و مراتب فقه و اصول را پشت سر نهاد. در این جا بود که در عرصه تحصیل علم، نامش و ذکرش بر سر زبان خاصّه و عامّه هموطنانش افتاد. و شهرت او در عقل و اندیشه، فضیلت، هدایت، صاحب نظر بودن و نکوراه بودن در آن ناحیّه طنین افکن شد او نمونه اعلی خوش اخلاقی و کمال رفتار بود و الگوی جوانان صاحب فضیلت و ادب به شمار می رفت.

در سال 1290 هجری به شهر نجف اشرف عزیمت کرد تا مطالعات و پژوهش های خود را در دانشگاه علمی (حوزۀعلمیّه) نجف تکمیل کند. وی هفت سال در حوزه علمیه نجف، حکمت، کلام، فقه، اصول و سایر علوم اسلامی را فرا گرفت. و در فقه و اصول مجتهد شد.

در سال 1297 هجری به دنبال استاد خویش«امام بزرگ میرزا محمد تقی شیرازی» که در سال 1291 به سامرا هجرت کرده بود مهاجرت کرد . این طالب کوشا نزد استادش به جایگاه و مقامی دست یافته بود که مورد اهتمام وعنایت ویژه او قرار گرفته و استادش به طور خصوصی با ایشان مباحثه و مذاکره می نمود. علامه شرف الدین می گوید: «من در دوران هجرت علمی خود به سامرّا مشاهده می کردم که میرزا محمد تقی شیرازی صبح بسیار زود وقبل از طلوع خورشید از خانه اش خارج می شد و به منزل سیّد [حسن صدر] می رفت و پس از دیدار و صحبت با او به سر کلاس تدریس عمومی خود می شتافت و علمای بزرگی در آن محفل علمی به شاگردی میرزا محمد تقی اشتغال داشتند».

سیّد حسن 17 سال در سامرّا بود. ایشان در خلال آن زمان وقتش را بین تحصیل و تدریس و مناظره علمی و تألیف کتاب و عبادت تقسیم می نمود.

دو سال از رحلت آیت‌الله سید محمدحسن شیرازی گذشته بود که ـ در سال 1314 هـ .ق. ـ سید حسن صدر همراه پسر عمویش، سید اسماعیل صدر به زادگاهش کاظمین بازگشت[۳].

ایشان در سال 1352ه‍‌.ق بیمار گشتند و برای معالجه به منزل پسرش به محله کرخ بغداد رفت و در روز پنجشنبه 11ربیع الاول 1352 در سن هشتاد و دو سالگی دعوت حق را لبیک گفت و به دیار یار شتافت.

استادان

سید حسن صدر علم صرف و نحو را از علامه باقربن محمد حسن آل یاسین و علامه سید باقربن الحیدر، علم معانی و بیان و بدیع را از شیخ علامه عطار و علم منطق را از شیخ محمّدبن الحاج کاظم و میرزا باقر سلماسی فرا گرفت. او حکمت و کلام را از پدرش، شیخ محمّدباقر شکی، شیخ محمّدتقی بایکانی شیخ عبدالنبی نوری طبرسی و محمّدتقی گلپایگانی فرا گرفت فقه و اصول را نیز از پدرش، عبدالحسین بن نعمة الطریحی  و میرزای شیرازی اخلاق را از ملاحسینقلی همدانی و علوم غریبه را نزد شیخ عبدالحسین هندی فرا گرفت.

شاگردان

علاّمه محمد جواد بلاغی ، شیخ مرتضی آل یاسین کاظمی و بسیاری از فرزانگان جزو شاگردان سید حسن صدر بودند.

سید حسن صدر از کارشناسان علم حدیث بود و به همین سبب، به محدث کاظمینی مشهور بود. کسانی که وی از آنها حدیث نقل کرده است، دو گروهند:

گروه اول، عالمانی که به او اجازه کتبی برای نقل حدیث داده‌اند، که عبارتند از: شیخ ملاّ علی بن خلیل رازی، سید مهدی قزوینی حلّی، میرزا محمّد هاشم بن زین‌العابدین اصفهانی

گروه دوم، کسانی هستند که بدون اجازه کتبی از آنان حدیث نقل می‌کرد، که عبارتند از: میرزا حسن شیرازی ، میرزا حبیب الله رشتی ، محمد حسن بن هاشم کاظمی، محمد ایروانی، محمّد حسن آل یاسین کاظمی و سید هادی صدر [۵].

مرجعیت

میرزای شیرازی در سال 1312 هـ. ق. به دیار باقی شتافت. بسیاری از مقلّدان میرزای شیرازی به علّامه سید حسن صدر رجوع کردند و تقاضا کردند که وی رساله عملیه خود را منتشر سازد. سید حسن صدر پیشنهاد آنان را رد کرد و مردم را به آیت‌الله‌العظمی سید اسماعیل صدر ارجاع داد. سید اسماعیل صدر در سال 1338 هـ. ق. وفات یافت. بار دیگر مردم به آیت‌الله‌العظمی سید حسن صدر مراجعه کردند و تقاضای خود را تکرار کردند.سرانجام ایشان در سن ۶۶ سالگی مسئولیت مرجعیت را پذیرفت ورساله عملیه خود را به نام «رؤوس المسائل المهمه» منتشر ساخت. دو کتاب دیگر وی با عنوان‌های «نجاة العباد» و «حاشیه بر عروة الوثقی» نیز در اختیار مقلّدانش قرار گرفت[۶].

عرصه فرهنگ

پیمان مقدس: جرجی زیدان، تاریخ نویس معروف (متوفای: 1914 م) در کتاب (تاریخ آداب اللغة العربیه) که در چهار جلد منتشر شد، نوشت: شیعه طایفه ای کوچک بود که آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه ای در دنیا وجود ندارد.» وقتی این خبر به سید حسن صدر رسید، با شیخ آقا بزرگ تهرانی و محمد حسین کاشف‌الغطاء هم‌پیمان شد تا به معرّفی شیعه بپردازد. علاّمه سید حسن صدر درباره فعالیت‌های علمی شیعه و نقش آنان در تأسیس و تکمیل علوم اسلامی تحقیق کرد و کتاب معروف خود به نام تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، را تألیف کرد، که در سال 1370 هـ. ق. در 445 صفحه به چاپ رسید [۷].

غیرت دینی: فعالیت‌های فرهنگی وهابیت روز به روز گسترش می‌یافت. علاّمه سید حسن صدر برای دفع این فتنه، کتابی تحت عنوان «رسالة الشریفه فی الردّ علی فتاوی الوهابین» نگاشت[۸].

گنجینه جاویدان: کتابخانه‌ای ماندگار، علاّمه سید حسن صدر علاقه بسیار شدیدی به خرید و جمع‌آوری کتاب داشت. این علاقه به قدری شدید بود که برای خرید یک کتاب از هزینه‌های ضروری زندگی چشم‌پوشی می‌کرد. وی کتاب‌های قدیمی و خطی را جمع‌آوری می‌کرد و اگر کتابی بدون نام مؤلف بود، آن قدر تحقیق و تفحص می‌کرد تا نویسنده را بشناسد. اکنون کتابخانه‌اش شامل بیش از 1000 جلد کتاب نفیس است[۹].

آثار

از آثار سید حسن صدر ۸۲ کتاب به یادگار مانده است که برخی از آن ها را ذکر می کنیم[۱۰]:

۱. تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، در اثبات پیشتازی شیعیان را در علوم اسلامی نسبت به دیگر فرقه‌های اسلامی.

۲. تکملة أمل الآمل، از آثار ارزشمند رجالی، شامل تتمه‌ای بر  کتاب «أمل الآمل» تألیف شیخ حرّ عاملی (م، ۱۱۰۴ ق) است.

۳.الدرر الموسویه فی شرح العقائد الجعفریه، وی در این کتاب، ضمن تبیین اصول دین، امامت را از منابع اهل سنت اثبات می‌کند.

۴. سبیل الصالحین، این کتاب هفت راه سیر و سلوک و عبادت خدا را بیان می‌کند.

۵. احیاءالنفوس به آداب ابن طاووس، این کتاب درباره ارتباط بنده با خدا و اولیاءالله و ملائکه و مردم بحث می‌کند.

۶.شرح وسائل الشیعه الی احکام الشریعه. علاّمه شرف الدین می‌گوید: این کتاب، کتابی است که نظیر آن تألیف نشده است. این کتاب شامل علم فقه، حدیث، اصول و علم رجال است که چند جلد آن منتشر شده است.

۷.الفرقة الناجیه: درباره بر حق بودن مذهب شیعه است

۸.نهاية الدراية - شرح الوجیزة للشیخ البهائی

۹.الغالیه لاهل الانظار العالیه، این کتاب در تحریم ریش تراشی است و به عربی و فارسی چاپ شده است.

۱۰.تبیین الرشاد فی لبس السواد علی الائمه الامجاد، این کتاب به زبان فارسی، در مورد پوشیدن لباس سیاه برای عزاداری اهل بیت است.

منابع

[۱] .اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج5، ص325 تأسیس الشیعه، ص 29 ریحانة الادب، على مدرس تبریزى، ج3، ص425 موسوعة العتبات المقدسه، ج10، ص ,102 و علماى بزرگ شیعه از کلینى تا خمینى، م.جرفادقانى ص 328

[۲].شیعه و پایه گذارى علوم اسلامى ص 5، ترجمه تأسیس الشیعه سید حسن صدر، ص 1 و گنجینه دانشمندان، محمّد شریف رازى، ج 6، ص 303

[۳].شیعه و پایه گذارى، ص 8 ـ 5 و ص 4 ـ 1 و 11 ـ 10 علماى معاصرین، ملاّ على واعظ تبریزى، ص 171 ـ 170 صیام وقایع الایام ـ ملاّ على تبریزى، ص 665 معارف و معاریف، سید مصطفى خمینى، ج 6، ص 661 اعیان الشیعه، ج 5، ص 325 و گنجینه دانشمندان، ج 6، ص 304.

[۴].شیعه و پایه گذارى علوم اسلامى، ص 6 و 5 و تأسیس الشیعه، ص 5 و 2 ـ 1.

[۵].تأسیس الشیعه، ص 23 ـ 22 و ص 25 گلشن ابرار، ج 2، ص 580، ص 625 و 655 معارف الرجال، ج 1، ص 249 علماى بزرگ شیعه از کلینى تا خمینى، ص 338 و شیعه و پایه گذارى علوم اسلامى، ص 18 ـ 17.

[۶].شیعه و پایه گذارى علوم اسلامى، ص 8 ـ 5 اعیان الشیعه، ج 5، ص 325 و صیام وقایع الایام، ص 665.

[۷].شیخ آقابزرگ تهرانى، محمّدرضاحکیمى، ص 23 ـ 22.

[۸].تأسیس الشیعه، ص 20

[۹].همان، ص 22 ـ 21 و اعیان الشیعه، ج 5، ص 325

[۱۰].همان، ص 172.

نویسنده و گردآورنده: فاطمه کریمی