سُرَّ من رأی ،هرکه آن را ببیندمسرور می‌شود

سامرا

سامرا از شهرهای زیارتی شیعیان در عراق که حرم عسکریین در آن قرار دارد. سامرا در بین تکریت و بغداد واقع است. شهرت این شهر به‌دلیل وجود بارگاه امامین عسکریین و محل تولد امام مهدی (عج) است. سامرا در سال ۲۲۱ق مرکز خلافت معتصم عباسی شد.

یاقوت حموی آورده است که سامرا را «سام بن نوح» ساخته و نام آن برگرفته از «سام راه» یعنی راه عبور و مرور سام فرزند نوح است.*1

ابن‌بطوطه این نام را برگرفته از «سام راه» یعنی راه شام نقل کرده است.*2 براساس متون تاریخی، این شهر در عصر ساسانی، زیر سلطه ایران بود و مردم آن به پرداخت مالیات به پادشاهان ایرانی ناچار بودند. مورخان یکی از دلایل وجه تسمیه آن به ساءمره (محل حساب) را همین موضوع دانسته‌اند.*3

برخی نیز گفته‌اند که سامرا قبل از اسلام و در دوران ساسانیان و به دست شاپور «ذوالاکتاف» بنیان نهاده شده است.*4

از دیگر نام‌های سامرا می‌توان به ناحیهسامراه، سامره، سراء، سُرَّ من رأی، سرور من رأی، ساء من رأی، عسکر و تیرهان اشاره کرد.*5

همچنین پس از اینکه میرزای شیرازی در سال ۱۳۱۲قدر سامرا درگذشت، شیعیان هم کم‌کم سامرا را ترک کرده و به سمت دیگر شهرهای شیعه‌نشین به‌ویژه در جنوب عراق یعنی کربلای معلی و نجف اشرف کوچ کردند. بر همین اساس، سامرا آرام‌آرام به یک شهر سنی‌نشین تبدیل شد. چند دهه پس از حکومت حزب بعث، تقریبا حضور شیعیان در سامرا به صفر رسید.

مکان و تاریخچه

شهر سامرا در شرق رودخانه دجله و در شمال بغداد واقع شده است. این شهر، مرکز استان صلاح الدین و در فاصله ۱۲۴ کیلومتری بغداد واقع شده است. سامرا از شرق به کرکوک، از شمال به استان نینوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد منتهی میشود.

در سال ۲۲۱ق و دوران حکومت معتصم عباسی فرزند هارون عباسی، پایتخت از بغداد به سامرا منتقل گردید و تا سال ۲۷۶ ادامه داشت. علت این انتقال، وجود عظیم سپاهیان ترک بود که معتصم آنان را به خدمت گرفته بود و چون شهر بغداد ظرفیت آن تعداد سرباز را نداشت و مزاحمت مردم را در پی داشت؛ تصمیم بر آن گرفت تا جای مناسبی را در نظر بگیرد و سامرا را انتخاب کرد. وی آن جا را آباد ساخت و دارالخلافه خواند و نظامیان ترک را در آن سُکنا داد. سامرا در دوران معتصم به اوج قدرت و آبادانی رسید و کاخ‌ها، گردش‌گاه‌ها، بازارها، مساجد و عمارت‌های عظیم در آن ایجاد شد. این شکوه و عظمت تا دوران معتمد عباسی (حکومت ۲۵۶ - ۲۷۹ق) ادامه داشت تا اینکه وی پایتخت را به بغداد بازگرداند.*6

اماکن مهم سامرا

حرم مطهر امامین عسکریین علیه السلام:

مهمترین مکان و جاذبه شهر سامراء حرم مطهر دوتن از امامان شیعه است و محل تولد آخرین امام شیعه یعنی حضرت صاحب الزمان (عج) است. در زمان متوکل عباسی به اجبار امام هادی (ع) را وادار کردند تا به شهر سامرا بیایند و و این اقدام دلایلی داشته که بر سر آن اختلاف نظر ها  است و در این مجال نمی گنجد.

در این اقدام اجباری همراه امام هادی(ع) خانواده بزرگوار ایشان نیز بودند.که در بین ایشان امام حسن عسکری(ع) نیز حضور داشتند و سن کم ایشان قریب به خوردسالی حضرتشان می باشد.

امام حسن عسکری بیشتر عمر خود را در سامرا گذراند و مشهور است که او تنها امامی است که به حج نرفت، ولی در عیون اخبار الرضا و کشف الغمه روایتی نقل شده که راوی، آن را در مکه از امام حسن عسکری(ع) شنیده است.*7

حوزه علمیه سامرا:

حوزه علمیه سامرا در شهر سامرا که در دوره‌ای یکی از مراکز علمی مهم شیعیان بود. در سال ۱۲۹۱ق. سید محمد حسن شیرازی در سامرا اقامت گزید و در آنجا حوزه علمیه تأسیس کرد. با حضور شاگردان و علمای بزرگ در سامرا، مکتب خاصی در فقه و اصول شکل گرفت که به مکتب سامرا شهرت یافت. فتوای تحریم تنباکو میرزای شیرازی از حوزه علمیه سامرا صادر شد.

عمر حوزه سامرا کوتاه بود و از آغاز تا پایان، بیش از ۲۰ سال طول نکشید. وجود میرزای شیرازی در بقا و دوام این حوزه نقش اصلی را ایفا می‌کرد لذا با فوت او اکثریت علما و شیعیان به کربلا و نجف عزیمت کردند.

علمایی همچون سیدحسن صدر، سیدمحسن امین، شرف الدین عاملی، محمد جواد بلاغی، شیخ محسن شراره، آقا بزرگ تهرانی، علامه امینی، محمدرضا مظفر و هم چنین برخی از خاندان کاشف الغطاء از فارغ التحصیلان مکتب سامرا بودند.

مسجد جامع سامرا:

مسجد جامع سامرا در سال۲۳۷ق به دستور متوکل عباسی ساخته شد.*8 این مسجد که به «جامع متوکل» نیز شناخته می‌شود، به دلیل داشتن مناره‌ای حلزونی شکل به «جامع مَلوِیّه» یعنی پیچاپیچ یا پیچیده گردان شهرت دارد.*9 امروزه بقایای این مسجد در فاصله یک کیلومتری از شهر دیده می‌شود.*10

از جمله اقداماتی که خلیفه عباسی در این شهر انجام داد، ساخت مسجد جامعی وسیع در وسط شهر بود که در نهایت زیبایی و ظرافت در سالهای ۲۳۷–۲۳۳ ساخته شد. این مسجد ۵۰ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد و به صورت ۵ حلقه دایره‌ای است که بر روی هم سوار شده‌اند و همه اینها بالای سطحی مربع شکل قرار دارند. این حلقه‌های دایره‌ای در پایان به اتاقکی منتهی می‌شوند. امروزه از این مسجد تنها دیوار بیرونی و مناره حلزونی شکل معروف آن با نام ملویه، بر جای مانده‌است. برخی منارهٔ منحصربه‌فرد را تحت تأثیر زیگورات‌های بین‌النهرین و برخی دیگر تاثیر مناره شهر گور (فیروزآباد) مربوط به دوران ساسانی را پررنگ تر دانسته اند. مقدسی درباره آن گوید که در جلال و عظمت به مسجد دمشق مانند است. ستون‌های مرمر سقف‌ها را نگاه می‌دارد و مناره بلندی نیز دارد. ارتفاع مناره آن‌را یاقوت نیز تایید کرده است و گوید از این جهت آن‌را بلند ساختند که صدای موذن تا مسافت زیاد برود. این مناره از هر طرف تا یک فرسخی دیده می‌شود.

سرداب مقدس:

سرداب غیبت، زیرزمین خانه مسکونی امام حسن عسکری (ع) بوده که هم‌اکنون در شمال غربی حرم عسکریین در شهر سامرا قرار دارد. گویند این مکان محل زندگی و عبادت امام هادی (ع) و امام حسن عسکری(ع) در روزهای گرم تابستان بوده است. بنابر گزارش‌هایی، امام مهدی (عج) نیز بارها در زمان حیات پدر و پس از آن در این مکان دیده شده‌ است.

در سرداب، چاهی معروف به «چاه غیبت» استکه به گفته شیخ عباس قمی، عده‌ای از زائران در داخل سرداب، از حوضی که محل وضوی امامین عسکریین بوده به عنوان تبرک خاک برمی‌داشته و کم‌کم این مکان به چاه غیبت معروف شده است.*11

شیخ عباس قمی همچنین از محدث نوری نقل کرده که عده‌ای از خادمان سرداب برای کسب منافع مادی و دنیوی، این مکان را چاه صاحب الزمان معرفی کرده‌اند و از آن محل، خاکی برای تبرک در مقابل دریافت پول به زائران می‌داده‌اند و شیخ العراقین برای جلوگیری از این اقدام، چاه مذکور را پر کرده و در آن را بسته، اما بعدها خادمان دوباره آن را باز کرده‌اند.*12

بزرگان و مدفونین در خاک سامراء

امام هادی(ع)، امام دهم شیعیان

امام حسن عسکری(ع)، امام یازدهم شیعیان

نرجس خاتون مادر امام زمان(عج) که قبرش داخل ضریح و پشت سر امامین عسکریین قرار دارد

حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) و عمه امام عسکری که در پایین پای امامین عسکریین مدفون است

حسین بن علی الهادی فرزند امام هادی(ع) و برادر امام عسکری(ع)

سمانه یا سمانه مغربیه ملقب به «ام الفضل» مادر امام هادی(ع) که در کنار فرزندش دفن شد

سوسن مادر امام عسکری(ع)

ابرهیم اشتر نخعی فرزند مالک اشتر در منطقه دُجَیل در نزدیکی سامرا

جمیل بن دراج از محدثان شیعه، در منطقه دُجَیل در روستای طارمیه

ابوهاشم جعفری از محدثان و راویان شیعه؛ قبر او داخل ضریح عسکریین است

ابن‌سکیت ابویوسف یعقوب بن اسحاق اهوازی

نجاشی دانشمند رجالی شیعه؛ نجاشی در مطيرآباد وفات يافته است، مطيرآباد يا «ميطره» روستايى در نواحى سامرا است

آقا رضا همدانی از مراجع تقلید قرن سیزدهم

زید بن موسی بن جعفر(ع) معروف به زید النار

محمد بن علی الهادی معروف به امامزاده سید محمد، مدفون در شهر بلد در ۴۵ کیلومتری شهر سامراء

نگاهی کلی بر حاکمان شهر سامرا:

معتصم (۲۱۸ - ۲۲۷ق)

واثق (۲۲۷ - ۲۳۲ق)

متوکّل (۲۳۲ - ۲۴۷ق)

منتصر (۲۴۷ - ۲۴۸ق)

مستعین (۲۴۸ - ۲۵۲ق)

معتزّ (۲۵۲ - ۲۵۵ق)

مهتدی (۲۵۵ - ۲۵۶ق)

معتمد (۲۵۶ - ۲۷۹ق)

منبع و ماخذ:

1* یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۳، ص۱۷۴

 2*ابن‌بطوطه، الرحلة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۷۸

 3*یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۳، ص۱۷۳

 4*خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، ج۹، ص۱۹

 5*یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۳، ص۱۷۳

 6*محلاتی، مأثر الکبراء، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۳۹

7* شيخ صدوق، عيون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۳۵؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۱۹۸

8* ارجح، «جامع کبیر»، ص۳۵۳

9* همان

10*همان

 11* قمی، هدیة الزائرین، ۱۳۸۳ش، ص98

12*همان

نویسنده: عدنان شیرمحمدی