شریف مرتضی جناب علم الهدی آقا سید مرتضی

زندگی نامه و نسب:

علی بن حسین بن موسی از355 هجری قمری تا 436 معروف به سیدِ مرتضی، شریف مرتضی و علم الهدی، فقیه و متکلم امامی و از شخصیت‌های پرنفوذ اجتماعی شیعه در دوره آل بویه بود. سید مرتضی مانند پدر و برادرش سید رضی، مدتی نقیب طالبیان، امیرالحاج و رئیس دیوان مظالم بود و در بغداد زندگی می‌کرد و نزد خلفای عباسی و حاکمان آل بویه احترام ویژه‌ای داشت.

سید مرتضی بر حجیت عقل در عقاید و مباحث کلامی تأکید داشته و علاوه بر آن، در اندیشه‌های فقهی خود نیز رویکردی عقل‌گرایانه داشته است. وی از پیشگامان روش اجتهادی در فقه شیعه دانسته شده است که بر خلاف اخباریان، در استنباط احکام از ادله عقلی بهره می‌برده است.

آثار بسیاری در فقه، اصول فقه، تفسیر قرآن از او بر جای مانده است. سید مرتضی همانند استادش شیخ مفید، حجیت خبر واحد را انکار می‌کرده است. به باور او، استناد به خبر واحد نه‌تنها در موضوعات اعتقادی جایز نیست، بلکه در استنباط احکام فقهی نیز راهی ندارد.

زندگی‌نامه:

علی بن حسین بن موسی، از نوادگان ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع) در سال 355 ق در بغداد به دنیا آمد. کنیه‌اش ابوالقاسم و مشهور به سید مرتضی بود. پدرش حسین ‌بن موسى علوى از علمای سرشناس شیعه و نزدیک به دستگاه خلافت و حاکمان آل بویه بود که منصب نقابت علویان، ریاست دیوان مظالم و منصب امیرالحاج را بر عهده داشت.

مادر سید مرتضی، فاطمه دختر حسن (یا حسین)، از نوادگان امام سجاد(ع) بوده است. به گفتهٔ خود سید مرتضی، جد مادریِ وی، حسن بن علی اطروش ملقب به ناصر کبیر بوده که از حاکمان علوی طبرستان و از پیشوایان زیدیه شمرده شده است.

نقل شده که شيخ مفيد در خواب ديد كه حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها حسنين( ع) را پيش او آورده و فرمود: «يا شيخ عَلّمهما الفقه» شيخ بعد از بيدارى در نهايت حيرت بود، تا آنكه صبح همان‌شب، فاطمه، مادر سيد مرتضى و سيد رضى با كنيزك‌هائى كه دور او بوده‌اند آن دو پسر خود را كه در سنین کودکی بودند نزد شيخ آورد، شيخ بر او سلام كرد و بپا ايستاد و فاطمه همان عبارت مذكوره در رؤياى شيخ را (عَلّمهما الفقه) به زبان آورد و گفت: يا شيخ اينها دو پسران منند (قداحضرتُهما اليك لتُعلّمهما الفقه) پس شيخ گريست و خوابش را برای او نقل كرد و به تعليم و تربيت آن دو برادر اهتمام تمام به كار برد تا رسيدند بدان مقام عالى كه هريكى از نوادر زمان و نوابغ روزگار شدند.

سید مرتضی القاب متعدد و مشهوری دارد؛ از آنجا که نسب او، هم از سوی پدر و هم از سوی مادر حسینی است، به او «شریف» می‌گویند. همچنین او به «علم‌الهدی» معروف است. بنابر گزارشی، یکی از بزرگان معاصرِ سید مرتضی، امام علی(ع) را در خواب دید که سید مرتضی را با لقب علم الهدی خواند و آن شخص او را به این لقب خطاب کرد از دیگر القاب او ذُوالمَجدَین است که به دستور بهاءالدوله بویه‌ای به او داده شد.

سید مرتضی به همراه برادرش شریف رضی، در کودکی لغت و مبادی را نزد شاعر ادیب، ابن نباته سعدی و فقه و اصول را نزد شیخ مفید آموخت.

سید مرتضی در شعر و ادب شاگرد ابوعبیدالله مرزبانی بود و در کتاب امالی، روایات بسیاری را از او نقل می‌کند.از دیگر اساتید و مشایخ او می‌توان به مواردی اشاره کرد؛ از جمله حسین بن علی بن بابویه (برادر شیخ صدوق)، سهل بن أحمد دیباجی، ابن جندی بغدادی و أحمد بن محمد بن عمران کاتب که روح جمیعشان ان شاءالله شاد باشد.همچنین سید مرتضی رابطه نزدیکی با سلاطین آل بویه و خلفای عباسی داشت. او در اشعارش خلیفة القائم و تعداد دیگری از خلفای عباسی را مدح کرده است.

وفات:

بنابر نقل نجاشی، سید مرتضی در سال 436ق درگذشت. پسرش بر او نماز خواند و در خانه خودش در محله کرخ بغداد (کاظمین) دفن شد.

در برخی از منابع قرن دوازدهم و سیزدهم هجری آمده است که جسد سید مرتضی و برادرش سید رضی مدتی پس از دفن در کرخ بغداد، به کربلا منتقل شده و در حرم امام حسین(ع) به خاک سپرده شده است. ابن میثم بحرانی از علمای قرن هفتم و ابن‌ِ‌عِنَبه‌، مورخ‌ و نسب‌ شناس‌ قرن هشتم و نهم، نیز محل دفن دو برادر را در حرم امام حسین(ع) دانسته‌اند.

امروزه در کاظمین بارگاهی منسوب به سید مرتضی وجود دارد؛ ولی در کربلا نام و نشانی از قبری منسوب به وی مشاهده نمی‌شود.

شاگردان:

سید مرتضی در زمان حیاتش مشهور بود و گفته‌اند مجالس درس پررونقی داشته است و برخی از مشاهیر دوران مانند ابوالعلاء معری و ابواسحاق صابی و عثمان بن جنی به مجالس درسش می‌رفته‌اند. بنابر برخی روایات، وی خانه‌ای بزرگ داشت که آن را به مدرسه تبدیل کرده بود و طلاب فقه، کلام، تفسیر، لغت، شعر و دیگر علوم مانند علم فلک و حساب در آن به تحصیل مشغول بوده‌اند.

شاگردان مشهور سید مرتضی عبارت‌اند از: شیخ طوسی، سلار دیلمی، ابوالصلاح حلبی، عبدالعزیز حلبی و ابوالفتح کراجکی

نگارش: عدنان شیرمحمدی