طلاکاری گنبد حرم توسط آقا محمد خان قاجار

طلاکاری گنبد حرم توسط آقا محمد خان قاجار

عمده ترین بازسازی ها و توسعه و تزیین حرم در عصر قاجار صورت گرفت

که اثرهای آن همچنان تا عصر حاضر باقی مانده است. نخستین اقدام، طلا کردن و به دستور آقا محمد خان قاجار در ۱۲۱۱ ق ) بود.(1)به همین مناسبت میرزا سلیمان خان مشهور به صباحی اشعاری را سرود و تاریخ طلاکاری گنبد را در شعر زیر آورده است:

کلک صباحی از پی تاریخ او نوشت/ درگنبد حسین على زیب یافت زر(2)

دو سال بعد، حرم از سمت شمال توسعه یافت و دیوار حائل مسجد شمالی و روضه برداشته شد. این کار را سید محمد مهدی شهرستانی انجام داد. در( ۱۲۱۶ ق)، حرم دست خوش تجاوز و هجوم وهابیان قرار گرفت و ضریح و رواق آن ویران شد و اشياء نفیس آن به غارت رفت.

حرم و ویرانی و کشتار آن بدست وهابیان

بزرگترین فاجعه تاریخی که بعد از واقعه عاشورا، برای کربلا پیش آمده، حمله و هجوم وهابی ها به آن در سال ( ۱۲۱۶ ه) است.

در این زمینه در کتاب «چهار قرن از تاریخ عراق» نوشته «مستر استفان همیسلی لونكریک» آمده است که:

عرب های سرزمین نجد در عقیده و مذهب، با دیگر مسلمانان تا اواخر قرن هم هجری اختلافی نداشتند تا اینکه آموزه های جدید

(محمد بن عبدالوهاب)، میان آنان پخش و منتشر گردید و با طبع اولیه ایشان که از تمدن بویی نبرده بودند و در تامین نیازهای زندگی، به جنگ و خونریزی تکیه داشتند، موافق بود و از جانب فرمانده آنها (محمد بن سعود) نیز مورد استقبال قرار گرفت.

محمدبن عبدالوهاب، فارغ التحصیل دانشکده دینی بغداد بود و فرصتی به دست آورد تا دیدگاه بزرگان را نسبت به محل اقامت خود جلب نماید. او از بغداد به مدینه و سپس به عوينه در نجد منتقل شد و سرانجام ، مجبور به فرار از آنجا گردید و به محمد بن سعود امیر «درعيه» پناهنده گشت و از او خواست اجازه آنجا گردید و به محمد بن سعود امیر «درعيه» پناهنده گشت و از او خواست اجازه دهد نزدش اقامت نماید. مدت دو سال آنجا ماند و بر اندیشه محمد بن سعود تسلط یافت. در نتیجه، آن دو نفر، نیروهای مادی و معنوی خود را متحد ساختند که از پیوستن آنها دولت بسیار کوچکی پدید آمد و افکار خود را پیروزمندانه ، نشر و گسترش دادند. امیر محمد بن سعود در سال (۱۱۷۹ ه) (۱۷۶۵م) از دنیا رفت و عبدالعزيز بن سعود، جانشین او شد. هنوز سال( ۱۱۸۹ ه) ،(۱۷۷۵م) فرا نرسیده بود که عبدالعزيز ، قدرت عظیمی در شبه جزیره به دست آورد و از همان زمان به عنوان امپراطور سعودی نجد با عقیده وهابی شناخته شد و از آن پس، جنگ و ستیزهای دینی خود را از هر جهت گسترش داد. کربلای معلی ، مدت مدیدی بالغ بر سه قرن بعد از غارت مشعشعی ها در سال (۸۵۸ ه) تا غارت وهابی ها در سال (۱۲۱۶ ه) با خاطری آسوده، باقی مانده تا اینکه سال (۱۲۱۶ ه) فرا رسید. امير سعود وهابی، سپاه انبوهی مرکب از بیست مدار شمشیر زن ، مهیا ساخت و با محافظان و ساکنان کربلا، نبرد شدیدی کرد.

حالی که دیوار شهر، عبارت از یک لایه شاخه های بهم پیوسته نخل، پشت سدی از گل بود. مهاجمان وهابی در این پیکار چنان جنایتی مرتکب شدند که زبان از نقلش عاجز است تا جایی که گفته شده در یک شب بیست هزار نفر را کشتند. بعد از اینکه فرمانده سعودی به اهداف نظامی خود رسید ، به جانب خزانه قبر مطهر که سرشار از اموال و هدایای نفیس بود، رفت و تمام آنها را غارت کرد. نقل شده که او مهر گنجی را گشود که جمله «از زوار جمع آوری شده است» را بر روی آن نوشته شده بود. از جمله اموالی که ربود، عبارتست از : یک لؤلؤ بزرگ، بیست شمشیر با روکش طلا و کنده کاری شده، سنگ های قیمتی، ظرف های طلا و نقره ، فیروزه، الماس و ذخایر نفیس و ارزشمند دیگر. گفته اند، از جمله موارد دیگری که سعود وهابی غارت کرد، اسباب و اثاثيه حرم، فرش های آن، چهار هزار شال کشمیر، دوهزار شمشیر نقره فام و تعداد زیادی انواع سلاح های دیگر بود. کربلا بعد از این حادثه دلخراش، حزن انگیز و در خور مرثیه سرایی گشت.بعضی افراد که از این رویداد جان سالم به در برده بودند به کربلا باز گشتند

خرابی های آن را بازسازی نمودند و رفته رفته عمران و آبادی را به آن، بازگرداندند.

در کتاب «الدار المنثور» آمده است که در سال( ۱۲۱۶ه. ق) سعود وهابی وارد عراق شد. شب هیجدهم ذى الحجه عید غدیر وارد کربلا گردید و بسیاری از مردم را کشت و بسیاری را اسیر کرد. اموال آنان را به غارت برد و ضریح امام حسین (ع) و قبور شهدا را شکست. تعداد کسانی که کشته شدند به ۴۵۰۰ نفر رسید. وی بر تمام کربلا تسلط نیافت، تنها به اطراف حرم امام حسین (ع) یورش برد و قتل و غارت در همان قسمت بود، حتی سپاهیان به مرقد حضرت عباس (ع) نرسیدند و از همانجا باز گشتند.(3)

ادامه اصلاحات در عهد قاجار

در سال ( ۱۲۱۷ق)  با تلاش مرجع وقت سید علی طباطبایی راهی میان مزار شهیدان و مرقد امام حسین (ع) گشوده شد و هر دو در یک مقبره قرار گرفت همچنین حرم از سمت غربی گسترش پیدا کرد و مزار سید ابراهیم مجاب در داخل رواق و شبستان قرار گرفت. در این دوران محمد حسین خان یزدی، بر اساس کتیبه ای که از خود به جای گذاشته، ظاهرة تعمیراتی را در قبر مطهر انجام داده است. در مقابل چهار گوشه قبر شریف این عبارت دیده می شود «وافقة الموفق بتوفيقات الدارين ابن محمد تقی خان الیزدی، محمد حسین سنة( ۱۲۲۲ ق)

در سال( ۱۲۲۰ ه. ق)،(۱۸۰۵ م) پسر فتحعلی شاه محمد علی میرزا، که استاندار کرمانشاه تا مرز میان ایران و عراق بود، بعد از تخریب حائر به دست وهابی ها افرادی را به تعمیر و بازسازی آن واداشت و دستور داد هر چه سریع تر حرم امام حسین (ع) را تعمیر و تزیین نمایند و مبالغ زیادی به این منظور هزینه کرد. در سال های (۱۲۲۷ ق) کم کم ساختمان حرم رو به فرسودگی نهاده بود، از همین رو مردم کربلا برای فتحعلی شاه قاجار نامه نوشتند و فرسودگی گنبد را دوری اطلاع دادند.

وی با فرستادن یک ناظر برای نظارت بر هزینه ها و کار تجدید بنا دستور داد بنا را نوسازی و ورق های طلای روی گنبد را تعویض کنند. او ضریح نقره ای جدید برای قبر مطهر ساخت و داخل ایوان گنبد را طلا کاری کرد و تمامی آن چه را که وهابیان تخریب کرده بودند، بازسازی کرد. نماینده او در این طرح ابراهیم خان شیرازی بود. او همچنین در سال ۱۲۳۲ ق)، فرمان داد تا روی ضریح مسی مرقد، که شاه عباس ساخته بود، ضریح نقره ای بسازند و صندوق خاتم روی مرقد را با چوب ساج روکش کنند. این صندوق را هم آقا محمد خان نصب کرده بود. در این دوران، کربلا دیواری محکم با چهار دروازه داشت:

) دروازه بغداد در شمال کربلا ۲) دروازه خیمه گاه در جنوب ۳) دروازه نجف اشرف در مشرق ۴) دروازه حر در مغرب

رای برقراری امنیت در مسیر راه کاروانهای کربلا گروهی از را مامور حفاظت از کاروانها کرد که ناصرالدین شاه به این امر در

سفر نامه خود اشاره کرده است.(4)

در بین راه یکدسته عرب پیاده مسلح پیدا شدند، دهل می زدند ، هلهلهه می کردند ، فرستادم پرسیدند معلوم شد عرب نیستند، عجم اند از طایفه بلوچ که در سواحل عمان ساکنند خاقان مغفور فتحعلی شاه بعد از ظهور فتنه وهابی ها برای محافظت زوار نجف (کربلا) به اینجا فرستاده شده است در ساحل نهر هیدقه منزل دارند زراعت می کنند حالا خانوار زیاد دارند رئیسشان محمد علی خان نام بلوچ است.» . در (۱۲۸۵ ه.ق) ، ناصرالدين شاه نیز کوشش هایی برای توسعه، ترمیم و تزئین بقعه انجام داد.(5)

او خود به زیارت عتبات آمد و شرح کامل این سفر را در سفرنامه عتبات خود نگاشت .(6) وی صحن را از سمت غربی آن توسعه داد و گنبد و بخشی از پوشش طلای آن را بازسازی کرد. وی در سفرنامه خود راجع به بنای گنبد و مناره چنین گفته است:

بنای گنبد امام حسین (ع) از آل بویه بوده بعد از خلافت عباسیه مخفف و مختصر ساخته بودند. آقا محمد خان مرحوم از نو ساخته طلای گنبد هم از خاقان شهید است. نقره ضریح از خاقان مغفور است. طلای مناره ها که از نصف بالاست از زن خاقان مغفوره(7)و دختر مصطفی خان عمو است. آینه را مردم به شراکت ساخته اند. نقره ضریح حضرت عباس از والده شاه مرحوم محمد شاه است امام نقره اش بسیارنازک است که همه ریخته است.(8)

ناصرالدین شاه همچنین ایوان بزرگی را در سمت قبله احداث کرد که به نام خود او، ایوان ناصری، مشهور شد. این کار را شیخ عبدالحسین تهرانی انجام داد. در همان دوران داخل حرم تعمیر و حجره های صحن از نو ساخته شد.(9)

 آقای هادی آل طعمه در کتاب میراث کربلا تغییرات ضریح را در این دوره اینگونه بیان کرده اند: بالای ضریح، کاسه هایی زرین که با سنگهای قیمتی زینت یافته، نصب گردیده است و در هر زاویه ای از زاویه های آن گوئی از طلای خالص که قطر آن به - نیم متر می رسد قرار دارد. به این پنجره بیرونی پنجره دیگری متصل است که دارای همین ویژگی ها می باشد و هیچ حایلی میان آن دو وجود ندارد تنها از دو طرف به اندازه یک متر کوتاه تر است. درون این ضریح مرقد حضرت علی اکبر(ع) قرار دارد که روز عاشورا با پدرش به شهادت رسید و در کنار و به خاک سپرده شد. در برابر این ضریح مرقد سایر شهدا قرار دارد که با امام (ع) به شهادت رسیدند. در گوشه این محوطه پنجره ای از نقره نصب گردیده که به دیوار متصل است و نشانگر مرقد شهیدان است. بر کتیبه درون ریح امام (ع) اشعاری نقش بسته که از قصيده طولانی شاعر بزرگ سید حیدر حلی گرفته شده است و با این شعر آغاز می گردد:

(یا تربة الطف المقدسة التي /هالوا على ابن محمد بوغاء ها)(10)

در سال (۱۲۹۶) قمري احمد معمار نامی بر ایران بیرونی دیوار رواق غری مقابل پنجره فولاد، تعمیراتی انجام داد و بالای پنجره کتیبه ای با این عنوان از خود به جای گذاشت: « عمل اوستاد احمد المعمار ۱۲۹۶ ق» در سال ۱۳۰۰ قمری صحن امام حسین (ع) و نیز کاشی کاری رواق های سه گانه شرق، غرب و شمال توسط عبدالله بن قوام با کمک مالی محمد صادق تاجر شیرازی اصفهانی الاصل انجام شد و کتیبه ای به همین مضمون بر بالای مقبره شمالی ، یعنی مقابل ضریح امام، با تاریخ (۱۳۰۰ ق) به یادگار ماند. به هر حال حکومت قاجاریه نسبت به تعمیر و توسعه حرم امام (ع) همت گماشت و مبالغ زیادی در این راه صرف نمود، ولی پس از اعلان حکومت عثمانی در سال ۱۹۰۸ میلادی، یعنی از اوایل قرن چهاردهم هجری تا نیمه های آن، این اصلاحات تا زمان سلطان سید طاهر متوقف گردید.

حرم و اصلاحات آن به دست سید طاهر سيف الدين

در سال ۱۳۵۵ هجری قمری سلطان سید طاهر یکی از متمولان هند کربلا را زیارت نمود و شخصا به وضعیت حرم رسیدگی کرد. او دستور داد تا مناره غربی را تجدید بنا کنند، سپس پنجره های ضریح مقدس را تعویض کرد و نقره های ساخت هندوستان را در سال (۱۳۵۸ ه) جایگزین نقره های قدیمی نمود؛ همچنین در سال ۱۳۶۰ ه) به تذهیب هر دو مناره از پایین تا بالا پرداخت.

منابع داخل متن

1: سفرنامه ادی الی بدعات ، ادیب الملک ، ۱۵۹

2: میراث کربلا،هادی آل طعمه، محمدرضا انصاری، ص 42

3: الدر المنثور، سید حسون البراقی، به نقل از کتاب میراث کربلا ، هادی آل طعمه، محمدرضا انصاری، ص178و۱۷۹

4: ، سفرنامه ناصرالدین شاه به قلم ناصر الدین شاه ، انتشارات کتابخانه سنائی،ص171

5: تاریخ منتظم ناصری، محمد حسن خان اعتماد السلطنه، ج ۳، ص ۳۱۵

6: سفرناما، عتبات، ناصرالدین شاه قاجار، به کوشش علی دهباشی

7: بدرالنسا خانم، دختر حاجی مصطفی قلی خان عموی فتحعلی شاه است. یک فرزند آورد، نماند. از فتحعلی شاه طلای گرفت و به سیم رفت و در بازگشت در گذشت و در عتبات مدفون گشت، از کتاب تحقیق درباره زندگانی، احوال ، اعمال ، افکار و آثار و دیوان کامل اشعار فتحعلی شاه قاجار خاقانه، حسن گل محمدی

8: ۱۰۶. سفرنامه ناصر الدين شاه به قلم ناصرالدین شاه، انتشارات کتابخانه سنائی، ص ۱۴۴

9: سفرنامه سیف الدوله به مکه مکرمه سیف الدوله، ص ۲۳۲؛ تحفة العالم ، میر عبداللطيف شوشتری، ص308

10: میراث کربلا، هادی آل طعمه ، ص43و44

منبع: کتاب سیر تاریخی بارگاه امام حسین(ع)

نویسنده:خانم مینو قهرمان